Getoonde video is in mijn ogen absoluut de moeite van het bekijken waard. Dat onder andere de ecologische kosten van ‘groene technologie’ vaak behoorlijk aan ons oog onttrokken wordt. In kader van laatstgenoemde wordt er zelfs gesproken over ons ‘hypocriet gedrag’. Mijn enige kanttekening bij de video is dat de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen (van olie tot steenkool) mijns inziens de komende tientallen jaren nog behoorlijk groot zal blijven, willen we onze huidige moderne levensstijl op grote schaal in stand blijven houden. Daarbovenop zijn we ook nog eens flink meer afhankelijk geworden van een boel van metalen. Dat wordt in de video meer dan duidelijk gemaakt. In de video wordt mijns inziens ook terecht gewezen op ons huidig consumptie gedrag, dat is ook een erg belangrijk deel van het probleem.
Onderstaand is de begeleidende tekst bij de video weergegeven:
In de Tegenlicht special ‘The Rare Metals War’ waarschuwt Guillaume Pitron voor de schaduwkant van de energietransitie en digitalisering. Pitron is een Franse journalist en auteur van het boek The Rare Metals War: the dark side of clean energy and digital technologies. Zeldzame metalen zijn essentieel voor de productie van elektrische voertuigen, straaljagers, windturbines en zonnepanelen, maar ook voor onze smartphones, computers, tablets en andere alledaagse apparaten. Maar de meeste mensen weten eigenlijk heel weinig over de manier waarop ze worden gewonnen, of over de ecologische en geopolitieke kosten hiervan. Door ons los te maken van fossiele brandstoffen dreigt er een nieuwe afhankelijkheid te ontstaan. China is momenteel met afstand de grootste speler in de strijd om de grondstoffen van de toekomst. Europa en de Verenigde Staten zijn grotendeels afhankelijk van de aanvoer en verwerking van deze grondstoffen van China. En dat is gevaarlijk, want net als olie en gas kunnen grondstoffen ingezet worden als politiek wapen. De eerste voortekenen daarvan zijn al zichtbaar, met een hoofdrol voor het Brabantse bedrijf ASML. Om deze geopolitieke voorsprong te verkrijgen heeft China een groot deel van haar milieu moeten opofferen, want het mijnen en raffineren van deze grondstoffen is allesbehalve schoon. Kan Europa het anders doen en is deze afhankelijkheid nog te verminderen? Guillaume Pitron presenteert in deze Tegenlicht meerdere oplossingen.
Zoals ook in de Nederlandse media volop te lezen en te horen valt, heeft Iran afgelopen nacht ‘geantwoord’ op de aanval van Israël op 1 april jongstleden op een Iraans consulaat in Damascus.
Naast allerlei informatie uit diverse bronnen, bevat onderstaande ook speculaties mijnerzijds…
Er werden vanuit Iran in totaal grofweg 300 drones, kruisraketten en ballistische raketten afgeschoten richting Israël, waarvan als ik de berichten mag geloven grofweg 99 procent is neergehaald door Israël, VS, Engeland (en ook Frankrijk?).
Hopelijk wordt (door Israël) het antwoord van Iran als een gepast (proportioneel) antwoord opgevat en niet als een buiten proportioneel antwoord. Iran heeft al laten weten dat in het geval Israël niet terugslaat Iran het ‘hierbij laat’. Hopelijk wordt de escalatiespiraal doorbroken (gestopt).
Iran
Mijn indruk (speculatie) is dat Iran haar militaire antwoord van afgelopen nacht aan haar eigen bevolking en eventuele andere bevolkingsgroepen als proportioneel en succesvol weet te verkopen en zonder tegenaanval van Israël het voor Iran voldoende is geweest. Ondanks dat er maar een heel klein deel van haar raketten ontploften in Israël, kan Iran dat al opvatten als een overwinning. Grosso modo zijn de door Iran afgevuurde raketten veel goedkoper dan de interceptie raketten van Israël. Op internet werd in enkele bronnen ingeschat dat Israël afgelopen nacht voor ruim 1 miljard dollar (1000 miljoen dollar) aan (interceptie) raketten heeft verbruikt. De kosten voor Iran zouden flink lager liggen (als ik laatstgenoemde informatie mag geloven). Iran had waarschijnlijk niet voor niets onder andere aan de VS van te voren al duidelijk laten weten wat de aard en omvang van haar militaire antwoord zou zijn, zodat onder andere Israël en de VS deze aanval voldoende kon neutraliseren en de schade in Israël beperkt kon blijven. Dat Iran mogelijk ‘stiekem’ hoopte dat de schade in Israël beperkt zou blijven, maar aan haar bevolking en ook andere bevolkingsgroepen haar aanval als proportioneel en voldoende succesvol kan verkopen.
Israël
Het is op dit moment van schrijven nog even afwachten of Israël al dan niet gaat ‘terugslaan’ en zo ja hoe hard Israël gaat terugslaan. De haviken in Israël willen hard terugslaan. De Amerikaanse president heeft, als ik goed gelezen heb, Israël op het hart gedrukt niet terug te slaan. Dat de VS Israël niet zal helpen bij een aanval op Iran of op één van Iran haar proxy’s, maar wel zal blijven helpen met het verdedigen bij verdere tegenaanvallen van Iran. Israël kan haar verdediging tegen de Iraanse raketaanval (met dank aan onder andere de VS en Engeland) van afgelopen nacht verkopen als een groot succes, mede omdat vrijwel alle door Iran afgevuurde raketten geneutraliseerd waren en er relatief erg weinig schade is ontstaan, zodat ook voor Israël de zaak hiermee afgedaan is en verdere escalatie hiermee voorlopig zoveel mogelijk ingeperkt wordt. Hopelijk worden de haviken in Israël in toom gehouden (net als de haviken waar dan ook ter wereld).
Speculatie over gevolgen verdere escalatie conflict Midden Oosten
Het ergste scenario lijkt me een derde wereldoorlog waarbij kernwapens ingezet worden. Maar ook zonder inzet van kernwapens kan een verdere escalatie van het conflict in het Midden Oosten met name ook voor Europa enorme gevolgen gaan hebben. Denk alleen al aan het gegeven dat er dagelijks vele miljoenen vaten aan olie door de Straat van Hormuz getransporteerd worden. Las ergens dat energie specialist Gilles van den Beukel het had over maar liefst 20 miljoen vaten per dag aan olie door de Straat van Hormuz. Als Iran maar deels de Straat van Hormuz weet af te sluiten zal dat zeker ook voor de EU een enorme energieschok inhouden. In de huidige wereldwijde context is naar mijn mening de kans dat het conflict in het Midden Oosten flink kan escaleren extra groot. Denk, naast het conflict in het Midden Oosten, bijvoorbeeld aan het conflict in de Oekraïne en de machtspolitiek tussen simpel gesteld enerzijds de VS (het Westen) en anderzijds Rusland en China (denk hierbij alleen al aan de kwestie Taiwan) en er is niet zoveel nodig om een en ander te laten escaleren tot een enorm conflict wereldwijd.
De VS heeft Oekraïne gewaarschuwd om geen Russische olieraffinaderijen en opslagtanks meer te bestoken,meldt de Financial Times op basis van anonieme Amerikaanse bronnen.De Amerikanen zijn bang voor stijgende brandstofkosten en Russische vergeldingsacties,zoals het afsluiten van oliepijpleidingen.
Oekraïne zou dit jaar al negen keer raffinaderijen,opslagtanks en terminals onder vuur hebben genomen met drones. Sommige doelen lagen ver in Rusland.
Rusland is een van de grootste energie- exporteurs ter wereld.President Biden zou de waarschuwing mede hebben gedaan omdat hij herkozen wil worden en niet zit te wachten op hoge benzineprijzen.
Binnen paar maanden, vanwege flink meer vrije tijd, wellicht veel meer over de wereldwijde oliesituatie, mede ook over de schalie olie productie in de VS.
Na een daling vorig jaar is de prijs van benzine weer flink aan het stijgen. De gemiddelde landelijke adviesprijs voor een liter benzine is nu 2,20 euro. Dat is de hoogste prijs in vijf maanden volgens cijfers van UnitedConsumers.Ook diesel is met een literprijs van 1,968 euro flink duurder geworden.
De prijsstijging komt onder meer door de conflicten in het Midden-Oosten en in Oekraïne.UnitedConsumers verwacht mede daardoor voorlopig nog geen lagere prijzen aan de pomp.De olieprijs gaat eerder nog verder omhoog.
Op deze blog is er al vaker bij stilgestaan dat het een zeer lange en moeilijke weg wordt om beduidend minder afhankelijk van fossiele brandstoffen te worden. Recentelijk werd er ook in de avondshow van Lubach aandacht aan besteed. Voor mij een goede uitzending. Geen commentaar mijnerzijds, de uitleg in onderstaande video spreekt voor zich:
Update 29 april 2024: Het dieptepunt (minimum) van de de totale EU aardgasopslagvoorraad werd volgens GIE (Gas Infrastructure Europe) dit jaar bereikt op 31 maart (2024), namelijk 66,6 miljard kubieke meter. Vorig jaar werd het dieptepunt bereikt op 6 april (2023), namelijk 62,4 miljard kubieke meter. Dit jaar was het minimum dus grofweg 4,2 miljard kubieke meter hoger dan het minimum van vorig jaar en vorig jaar was het minimum al behoorlijk hoog. De belangrijkste reden voor het relatief extreem hoge minimum van dit jaar is het zeer zachte weer in februari en maart. Ook vorig jaar was het behoorlijk zacht, maar dit jaar was het zeker wat februari betreft extreem zacht. Op 27 april 2024 bedroeg volgens GIE de totale EU aardgasopslagvoorraad ongeveer 69,78 miljard kubieke meter. Op 27 april 2023 was dat ongeveer 66,29 miljard kubieke meter. Dus ook recentelijk is de vulling van de totale EU aardgasopslagvoorraad noemenswaardig hoger dan een jaar geleden. Afwachten hoe snel de komende maanden de EU aardgasopslagvoorraad weer tot de nok gevuld zal zijn en vervolgens is het afwachten hoe koud de winter van 2024/2025 gaat uitpakken. Want de gemiddelde temperatuur gedurende winter is erg bepalend voor het uiteindelijke minimum. Einde update 29 april 2024.
Update 18 februari 2024: Op 16 februari 2024 bedroeg volgens GIE de totale EU aardgasopslagvoorraad ongeveer 74,67 miljard kubieke meter. Op 16 februari 2023 was dat ongeveer 72,84 miljard kubieke meter. In vergelijking met een jaar geleden is momenteel dus de totale EU aardgasopslagvoorraad weer terug noemenswaardig hoger. Met dank aan het tot nu toe zachte tot zeer zachte weer in grote delen van de EU. Vorig jaar werd voor de EU als totaal op 6 april (2023) de laagste aardgasopslagwaarde bereikt, namelijk ongeveer 62,4 miljard kubieke meter. Met een flinke slag om de arm ziet het er steeds meer naar uit dat over een kleine week in grote delen van de EU de temperatuur wat meer richting de normaal gaat. Of daarmee het verschil van de grootte van de EU aardgasopslagvoorraad in vergelijking met een jaar geleden weer terug negatief wordt, is natuurlijk afwachten. En dan hebben we natuurlijk maart nog. Vorig jarig daalde de totale EU aardgasopslagvoorraad vooral in de eerste helft van de maand maart nog noemenswaardig. Als de maand maart dit jaar (2024) niet al te fris gaat verlopen wordt de kans dat het minimum van de totale EU aardgasopslagvoorraad dit jaar (voorjaar 2024) nog onder die van die van vorig jaar duikt (6 april 2023: 62,41 miljard kubieke meter) erg klein. Maar je weet het maar nooit. Afwachten maar weer. Wat wel al duidelijk is dat ook dit voorjaar de totale EU aardgasvoorraad relatief erg hoog zal gaan zijn en dat is goed nieuws voor de aardgasprijs en daarmee samenhangend de inflatie, in ieder geval voor de korte termijn. Even terzijde: Mijn indruk is dat vooral olie de komende jaren wel eens flink voor verrassingen kan gaan zorgen, vooral wat tekorten betreft in het geval de wereldwijde vraag naar olie op peil blijft, laat staan nog noemenswaardig verder groeit. Denk alleen al aan India. En zo zijn er nog wel meer opkomende economieën waarin de vraag naar olie nog lang niet verzadigd is. Olie is doodlopende weg. Einde update 18 februari 2024.
Update 28 januari 2024: Op 26 januari 2024 bedroeg volgens GIE de totale EU aardgasopslagvoorraad ongeveer 82,39 miljard kubieke meter. Op 26 januari 2023 was dat ongeveer 84,06 miljard kubieke meter. In vergelijking met een jaar geleden is momenteel dus de totale EU aardgasopslagvoorraad nog iets kleiner dan een jaar geleden. Mede gebaseerd op het behoorlijk zachte weer dat de komende week verwacht wordt in grote delen van de EU, is mijn speculatieve verwachting dat de totale EU aardgasopslagvoorraad over enkele dagen weer terug hoger zal gaan zijn dan een jaar geleden. Het is natuurlijk nog afwachten, maar als het weer in de loop van februari minder zacht gaat worden, zal in vergelijking met een jaar geleden de totale EU aardgasopslagvoorraad in de loop van de tweede helft van februari 2024 (of misschien al iets eerder) waarschijnlijk weer terug lager gaan uitvallen dan een jaar geleden. Vorig jaar (2023) verliep vooral de tweede helft van februari in grote delen van de EU erg zacht en dat zag men toen ook terug in de geringe daling van totale EU aardgasopslagvoorraad. Einde update 28 januari 2024.
Oorspronkelijke tekst artikel (12 januari 2024):
Dit artikel is een update van een eerder verschenen artikel op deze blog. Volgens gegevens op de website van GIE (Gas Infrastructure Europe) was gisteren (11 januari 2024) de aardgasopslagvoorraad in de EU kleiner dan een jaar geleden. Dat is voor het eerst sinds lange tijd! Door het in vergelijking met een jaar geleden beduidend koudere weer gedurende de afgelopen dagen in grote delen van de EU, is het positieve verschil met een jaar geleden snel afgenomen en sinds gisteren (11 januari 2024) zelfs al een heel klein beetje minder dan een jaar geleden (11 januari 2023).
Op 11 januari 2024 namelijk bedroeg de totale EU aardgasopslagvoorraad ongeveer 92,20 miljard kubieke meter. Een jaar geleden op 11 januari 2023 bedroeg deze 92,30 miljard kubieke meter. Dus dat op 11 januari 2024 de totale aardgasopslag voorraad in de EU ongeveer 100 miljoen kubieke meter lager was dan op 11 januari 2023.
Naar mijn natte vingerinschatting zal zeker tot en met 15 januari 2024 het negatieve verschil met precies een jaar geleden alleen nog maar groter gaan worden, ondanks dat voor de komende dagen in grote delen van de EU beduidend zachter weer verwacht wordt dan de afgelopen dagen het geval was. Vorig jaar was het gedurende de periode van 12 januari tot en met 15 januari grosso modo beduidend zachter in de EU dan wat momenteel voor de komende dagen verwacht wordt.
Wat het weer verderop in januari en vervolgens in februari en maart gaat doen is natuurlijk afwachten. Vorig jaar verliep de tweede helft van januari (2023) gemiddeld in de EU wat minder zacht. De maand februari verliep vorig jaar bovengemiddeld zacht. Als komende weken het weer in de EU niet al te zacht gaat verlopen is de kans erg groot dat gedurende de komende lente van 2024 de totale aardgasopslagvoorraad in de EU noemenswaardig lager gaat uitvallen dan een jaar geleden. Afhankelijk van vraag en aanbod kunnen de aardgasprijzen mede daardoor weer terug noemenswaardig gaan stijgen.
Voor degenen die geïnteresseerd zijn in de actuele situatie in de internationale scheepvaart, bijvoorbeeld de situatie in en rond de Rode Zee, maar bijvoorbeeld ook het Panama kanaal zijn mijns inziens de video’s uit de hand van maritiem historicus Sal Mercogliano een aanrader. Hieronder een recente video van Sal:
Rode Zee
In de getoonde video wordt nader stil gestaan bij een van de grootste rederijen ter wereld, namelijk het Deense Maersk. Maersk had onlangs besloten om hun containerschepen toch maar niet opnieuw door de Rode Zee te laten varen, maar via Zuid-Afrika. Als ik het goed gelezen heb gaat grofweg 12 procent van het wereldwijd per schip verhandelde goederen volume via de Rode Zee en grofweg 10 procent van de ruwe olie, dat is grofweg 9 miljoen vaten per dag. Het goederen transport en zeker ook het olietransport via de Rode Zee is met name voor Europa van enorm belang.
Wanneer het scheepstransport via de Rode Zee volledig stil zou komen te vallen en de goederen en ook olie in plaats van via de Rode Zee noodgedwongen via Zuid-Afrika getransporteerd zouden worden, dan nemen de kosten van het transport flink toe. Uit mijn hoofd duurt een scheepstransport vanuit onder andere Zuid- en Oost Azië via Zuid-Afrika gemiddeld grofweg drie weken langer dan via de Rode Zee. Het is niet alleen het hogere brandstofverbruik, maar ook dat per reis de bemanning langer aan boord dient te blijven en dat er per tijdseenheid (uur/dag/maand…) meer scheepsvolume (lees meer schepen) benodigd is. om gemiddeld dagelijks een bepaald volume aan goederen op plaats van bestemming te kunnen afleveren. De prijzen van goederen zou bij een langdurige blokkade van de Rode Zee meer dan noemenswaardig toenemen, wat de huidige fragiele wereldwijde economische situatie niet ten goede zal komen.
Panama kanaal
Waar volgens mij niet zoveel aandacht aan besteed wordt, is dat vanwege droogte er naar verwachting de komende maanden ook via het Panama kanaal beduidend minder goederen vervoerd kunnen gaan worden vanwege de te lage waterstand in het Panamakanaal om er supergrote containerschepen er door te kunnen laten varen. In een van zijn video’s heeft Sal Mercogliano bij laatstgenoemde al eens uitgebreid stilgestaan. Scheepsvervoer via het Panama kanaal is bijvoorbeeld van extra belang voor de VS.
Industriële productie
Op basis van wat ik laatste weken zoal gelezen heb, is mijn beeld dat de totale wereldwijde industriële productie en ook de wereldwijde economie al een tijdje op een relatief erg laag pitje draait. Mede daardoor zijn de olieprijzen al een tijdje relatief gezien niet al te hoog. Maar stel dat de wereldwijde economie weer flink begint te groeien en samenhangend daarmee ook de wereldwijde industriële productie, dan zal bijvoorbeeld de vraag naar diesel weer extra gaan toenemen en daarmee ook de vraag naar olie en de olieprijzen weer zodanig gaan stijgen dat er al snel weer noemenswaardige tekorten aan olie zullen gaan ontstaan. Het wordt steeds lastiger om de wereldwijde olieproductie op betaalbare wijze nog noemenswaardig verder op te krikken, maar daar zal op deze blog wellicht in een toekomstig artikel nog bij stilgestaan worden.
Elektrische auto’s
En het is niet alleen olie natuurlijk, maar ook diverse andere mineralen en brandstoffen. Als men bijvoorbeeld alle brandstof auto’s binnen bijvoorbeeld 20 jaar wil gaan vervangen door elektrische auto’s zal de vraag naar bijvoorbeeld lithium of koper flink gaan toenemen. Uit mijn hoofd bestond eind vorig jaar het uit grofweg 1,5 miljard voertuigen bestaande wereldwijde wagenpark uit ongeveer 28 miljoen elektrische auto’s en werden er vorig jaar wereldwijd ongeveer 14 miljoen elektrische auto’s verkocht van de in totaal ruim 80 miljoen (nieuw) verkochte auto’s. Tot nu toe stijgt de vraag naar elektrische auto’s nog enorm, als ik me niet vergis met grofweg 40 of 50 procent op jaarbasis. Misschien dat er nog enkele jaren aan die enorm stijgende vraag naar elektrische auto’s voldaan kan worden, maar volgens diverse artikelen dreigt er al binnen enkele jaren vooral flinke tekorten aan koper te ontstaan en wordt het alleen al vanwege laatstgenoemde reden het erg lastig om aan de snel stijgende vraag naar elektrische auto’s te kunnen blijven voldoen. Wat lithium betreft zijn er wereldwijd misschien wel voldoende voorraden, maar het kost heel veel jaren om een lithium mijn in gebruik te nemen en de winning van lithium is enorm energie intensief, zeker ook om lithium in de gewenste vorm te verkrijgen. Maar dat is misschien een onderwerp voor een toekomstig artikel. En zo zijn er nog wel meer voorbeelden te geven. dat het realiseren van een snelle en makkelijke transitie naar een alternatief energiesysteem waarmee business as usual de waan van de dag kan blijven, zacht uitgedrukt een enorme uitdaging zal gaan worden. Terugkomend op elektrische auto’s: Persoonlijk zie ik liever dat ‘men tracht’ flink minder afhankelijk te worden van personenauto’s. Maar ja, dan dient de aard en gerichtheid van ons financieel economisch monster flink hervormd te worden en dat zal ingaan tegen diverse belangen van met name het rijkere deel van de wereld. Maar vaag uitgedrukt zullen vanwege grenzen aan de groei, mijns inziens flinke schokgolven (in negatieve zin) in onder andere het wereldwijde financieel economisch stelsel in de toekomst niet tegen te houden zijn.
Tot slot hieronder nog drie video’s waar in mijn komende artikelen op deze blog aandacht aan besteed gaat worden, namelijk twee over de visie van onder andere Michael Hudson en Steve Keen over ons huidig financieel stelsel en een video over permacultuur.
Update 11 januari 2024: Op 10 januari 2024 bedroeg volgens Gas Infrastructure Europe de totale aardgasopslagvoorraad in de EU ongeveer 93,18 miljard kubieke meter. Een jaar geleden (10 januari 2023) was dat ongeveer 92,48 miljard kubieke meter. Dat is een verschil van ongeveer 0,7 miljard kubieke meter in het voordeel van 10 januari 2024. Mijn natte vingerinschatting op 11 december 2023 was dat op 10 januari 2024 het verschil met 10 januari 2023 gereduceerd zou zijn tot 0,0miljard kubieke meter of zelfs al beetje negatief. Dat is dus niet (net niet) gebeurd, alhoewel het verschil met een jaar geleden vooral de afgelopen dagen flink geslonken is. Zo was het verschil met een jaar geleden op 19 december 2023 nog ongeveer 6,84 miljard kubieke meter en op 2 januari 2024 was het verschil met een jaar geleden al geslonken tot ongeveer 4,59 miljard kubieke meter en op 10 januari 2024 zoals hierboven al aangegeven tot nog maar 0,7 miljard kubieke meter (in vergelijking met een jaar geleden). Een jaar geleden duurde in grote delen van de EU het zachte tot zeer zachte weer tot ongeveer 15 januari (2023). Als het weer vanaf 11 tot 16 januari 2024 in grote delen van de EU normaal of misschien zelfs kouder dan normaal gaat verlopen, dan is volgens mij de kans erg groot dat de totale aardgasopslagvoorraad in de EU op 16 januari 2024 al noemenswaardig kleiner gaat zijn dan op 16 januari 2023. Het is en blijft natuurlijk afwachten, maar diverse weermodellen ‘neigen’ er naar naar dat het tot 16 januari aanstaande in grote delen van de EU gemiddeld ‘noemenswaardig’ kouder wordt dan een jaar geleden gedurende dezelfde periode (11 januari 2023 tot 16 januari 2023) het geval was. Maar kan natuurlijk zachter uit gaan pakken dan verwacht wordt, of wie weet misschien nog kouder dan nu vanuit gegaan wordt. Afwachten maar weer. / Einde update 11 januari 2024.
Hieronder het oorspronkelijke verhaal (11 december 2023):
Aangezien we weer al een tijdje gevorderd zijn in het winterseizoen 2023-2024, extra aandacht voor de aardgasopslagsituatie in de Europese Unie en wel of komende lente (2024) het minimum van de totale aardgasopslagvoorraad in de Europese Unie lager zal gaan uitvallen dan in de lente van 2023.
Het is mijns inziens nog veel te vroeg om nu al een definitief antwoord op laatstgenoemde vraag te geven, maar er kan wel een tendens aangegeven worden en ‘erover’ gespeculeerd worden.
De aardgasprijzen in de EU zijn momenteel noemenswaardig lager dan een jaar geleden. Dat kan er voor zorgen dat consumenten momenteel in vergelijking met een jaar geleden minder zuinig aandoen met hun aardgasverbruik. Maar of dat daadwerkelijk zo is kost me teveel uitzoekwerk.
De gegevens in beide onderstaande grafieken over de aardgasopslagvoorraad in de Europese Unie (EU) zijn afkomstig van de website van GIE (Gas Infrastructure Europe).
Hieronder staan twee grafieken afgebeeld. In Grafiek 1 worden de datums 1 juli, 1 augustus, 1 september, 1 oktober, 1 november, 1 december en 11 december 2023 vergeleken met de totale aardgasopslagvoorraad van precies 1 jaar geleden. Dus bijvoorbeeld 1 november 2023 wordt vergeleken met 1 november 2022. Grafiek 2 is soort van afgeleide van Grafiek 1. In Grafiek 2 wordt het verschil weergeven tussen de EU aardgasopslagvoorraad in 2023 met de EU aardgasvoorraad van precies 1 jaar geleden. Klik op een grafiek voor grotere weergave.
Grafiek 1:
In bovenstaande grafiek 1 staat op de X-as de datum en op de Y-as de totale EU aardgasopslagvoorraad op die datum. Bijvoorbeeld bij 1-10-2022 behoort de waarde 99098 (miljoen kubieke meter) en bij 1-10-2023 behoort de waarde 109126 (miljoen kubieke meter). Dat is respectievelijk dus ongeveer 99,10 miljard en 109,13 miljard kubieke meter. Helemaal rechts in grafiek 1 staat de laagste waarde (het minimum) van de aardgasopslagvoorraad gedurende het jaar 2023 weergegeven en wel ongeveer 62,41 miljard kubieke meter welke bereikt werd op 6 april 2023. De vraag is of en zo ja wanneer uiteindelijk het minimum van de EU aardgasopslagvoorraad in 2024 lager gaat uitvallen dan 62,41 miljard kubieke meter. Het antwoord is natuurlijk in hoge mate speculatief.
Grafiek 2:
In bovenstaande grafiek 2 staat per weergegeven datum het verschil van de grootte van de EU aardgasopslagvoorraad met die van precies 1 jaar geleden.
Wat opvalt is dat het verschil van dit jaar met een jaar geleden vanaf 1 juli (en hoogstwaarschijnlijk al vanaf eerder) steeds kleiner is geworden. Het meest recente verschil betreft 11 december 2023 met 11 december 2022 en wel een verschil van ongeveer 4,53 miljard kubieke meter in het voordeel van 2023.
Speculatieve verwachting tot grofweg 21 december 2023:
Gelet op de weersituatie in groot deel van de EU is mijn speculatieve verwachting dat vanaf nu tot grofweg 20 december 2023 het verschil met een jaar geleden weer terug wat groter gaat worden, omdat vorig jaar het in een groot deel van de EU voor de tijd van het jaar aan de koude kant was en naar verwachting dit jaar het zeker tot 20 december in grote delen van de EU gemiddeld vrij zacht tot zacht weer verwacht wordt. Op 11 december 2023 daalde ten op zichtte van een dag eerder (10 december 2023) de EU aardgasopslagvoorraad met ongeveer 361 miljoen kubieke meter. Vorig jaar bedroeg de gemiddelde dagelijkse daling (van 10 december t/m 20 december 2022) gemiddeld ongeveer 596 miljoen kubieke meter per dag. Als men aanneemt dat in groot deel van de EU de komende tiendaagse periode de aardgasopslagvoorraad vanwege het verwachte zachte weer, dagelijks met grofweg gemiddeld 300 miljoen kubieke meter gaat dalen, terwijl dat vorig jaar gemiddeld grofweg 600 miljoen kubieke meter per dag was, dan zal de komende 9 dagen het verschil met een jaar geleden met grofweg 2,7 miljard kubieke meter toenemen tot grofweg 7,2 miljard kubieke meter op 20 december 2023. Het verschil op 11 december 2023 met een jaar geleden was namelijk ongeveer 4,5 miljard kubieke meter. Als je bij die 4,5 miljard 2,7 miljard bij optelt kom je uit op een verschil van grofweg 7,2 miljard kubieke meter op 20 december 2023.
Gemiddeld zeer zachte periode in grote delen van de EU vanaf grofweg 21 december 2022 tot 10 januari 2023:
Vorig jaar daalde tussen grofweg 21 december 2022 en 10 januari 2023 de totale EU aardgasopslagvoorraad met vrijwel niets. Stel dat het dit jaar vanaf grofweg 21 december 2023 tot 10 januari 2024 in grote delen van de EU gemiddeld noemenswaardig minder zacht wordt dan een jaar geleden in dezelfde periode en gemiddeld met 400 miljoen kubieke meter per dag gaat dalen, dan is rond 10 januari 2024 de totale aardgasopslagvoorraad in de EU al kleiner dan die op 10 januari 2023. (20 x 400 miljoen = 8 miljard en 7,2 miljard minus 8 miljard is al negatief). Laatstgenoemde is natuurlijk erg speculatief met flink wat natte vingerwerk, maar het is meer om aan te geven dat we de komende 30 dagen niet eens voor de tijd van het jaar te koud weer nodig gaan hebben om over grofweg 30 dagen al een kleinere EU aardgasopslagvoorraad te verkrijgen dan een jaar geleden. Wat de winter vervolgens na 10 januari 2024 gaat doen is natuurlijk ook nog afwachten. Of uiteindelijk in de lente van 2024 het minimum van de EU aardgasopslagvoorraad nog onder die van de lente 2023 zal komen (namelijk minder dan 62,41 miljard kubieke meter) is nog enige tijd afwachten, maar volgens mijn natte vingerinschatting is de kans daarop wel redelijk groot. Hopelijk dat de aardgasprijs niet weer terug veel gaat stijgen.
Tot slot hieronder nog een video van ene Lena Petrova over het beschuldigen van Duitse politicus van Rusland als veroorzaker van de aardgascrisis en verder naar onder nog een video over waarom de olie embargo en prijsplafond van Russische olie tot nu toe tot weinig effect heeft geleid.
De meesten zullen wel bekend zijn met het gegeven dat de EU via een omweg (met name via India) flink wat petroleum producten importeert, olie welke dus in feite afkomstig is uit Rusland. India importeert momenteel flink wat extra olie uit Rusland en zet deze via raffinage om in allerlei petroleumproducten, welke weer naar onder andere de EU geëxporteerd worden. Ook China importeert sinds enige tijd noemenswaardig meer olie uit Rusland, waardoor de druk op de wereldwijde oliemarkt wat minder groot is en mede daardoor de olieprijzen en bijvoorbeeld ook de inflatie getemperd wordt.
Mijns inziens gaat het niet zo lang meer duren dat er onder een business As Usual scenario structureel flinke tekorten aan olie gaan ontstaan. We zitten mijns inziens nu al in een fase waarin elke keer wanneer de wereldeconomie weer wat aantrekt en daarmee ook de vraag naar olie, de olieprijzen al snel weer te hoog worden om de economische groei vol te houden. Het is natuurlijk afwachten, maar over enkele jaren zal de oliesituatie als men tracht Business As Usual in stand te houden mijns inziens alleen maar erger worden, met flink negatieve impact voor met name de olie importerende landen. Heb ik het nog niet eens over boel van andere factoren, zoals bijvoorbeeld de geopolitieke situatie die mogelijk al binnen enkele jaren flink drastisch veranderd kan zijn ten nadele van met name Europa en de rest van de westerse wereld.
Omdat het december is en december me aan sneeuw doet denken en er hier momenteel geen sneeuw ligt, maar eens op onder andere de website van ogimet gekeken waar er op 5 december 2023 voor de tijd van het jaar erg veel sneeuw ligt. Viel me al snel op dat vooral in het westelijk deel van Europees Rusland een flinke laag sneeuw ligt. Ook, om maar wat te noemen, in Finland ligt er voor de tijd van het jaar al veel sneeuw.
Hieronder is voor het rood gearceerde gebied door mij de gemiddelde sneeuwhoogte berekend op 5 december voor de jaren 2013 tot en met 2023. Het rood gearceerde gebied ligt tussen 51 en 57 graad noorderbreedte en ten westen van 39 graad oosterlengte. In het westen grenst het van noord naar zuid aan Letland, Wit-Rusland en de Oekraïne. Vooral tussen de 53-ste en 56-ste breedtegraad ligt er in het rood gearceerde gebied momenteel voor de tijd van het jaar enorm veel sneeuw.
Bijvoorbeeld in de steden Smolenks, Tula en Moskou (zie respectievelijk de rode cijfers 1, 2 en 3 in gearceerde gebied) lag op 5 december 2023 respectievelijk 43, 37 en 37 cm sneeuw!
Voor 35 steden in het hierboven in rood weergegeven gearceerde gebied is voor de jaren 2013 tot en met 2023 voor ieder jaar de gemiddelde sneeuwhoogte berekend op 5 december.
Gemiddelde sneeuwhoogte (over 35 steden) in rood gearceerde gebied op 5 december voor de jaren 2013 tot en met 2023, van hoog naar laag:
2023: 26,74 cm 2016: 15,2 cm 2022: 9,03 cm 2021: 7,63 cm 2018: 6,77 cm 2013: 6,09 cm 2015: 5,74 cm 2017: 5,29 cm 2019: 3,86 cm 2020: 3,60 cm 2014: 0,97 cm
Ook voor de jaren 2000 t/m 2012 is met oppervlakkige blik gekeken naar de sneeuwhoogten in het hierboven gearceerde gebied, maar geen enkel jaar dat de gemiddelde sneeuwhoogte op 5 december 2023 overtreft, maar ik kan me vergissen.
Voor mij is een vroegtijdig dik sneeuwtapijt in bijvoorbeeld west Rusland, Wit-Rusland, de Baltische staten of Scandinavische landen en daarnaast een flink afgekoelde Botnische Golf en Oostzee randvoorwaarden om meer kans te hebben op een flink koude periode.
Ik ben een amateur, maar wanneer er een dik sneeuwtapijt ligt boven eerder genoemde gebieden, kan mijns inziens na een (tijdelijke) verzachting boven genoemde gebieden de kou zich aldaar veel sneller herstellen en vanwege het dikke sneeuwtapijt extra intens worden. Als vervolgens er een atmosferische setting ontstaat welke leid tot een oostelijke/noordoostelijke stroming boven centraal en west Europa, kan de intense kou boven bijvoorbeeld oost Europa of Scandinavië ons al snel bereiken.
De Oostzee en ook de Botnische golf zijn momenteel (5 december 2023) voor de tijd van het jaar al behoorlijk afgekoeld. Het is natuurlijk altijd afwachten, maar voor de komende periode wordt een flinke verzachting boven een groot deel van Europa verwacht. Er komt de komende week (weken) naar verwachting een redelijk stevige westelijke stroming op gang waarmee zachte oceaan lucht diep Europa in geblazen wordt. Met een flinke slag om de arm lijkt de zachte west stroming niet krachtig genoeg te worden om ten oosten van Polen, zeker niet ten oosten van Wit- Rusland of in Finland het aanwezige dikke sneeuwtapijt flink te gaan aantasten. Het huidige sneeuwtapijt ligt er al een tijdje is al behoorlijk compact geworden (vanwege inklinking). Het kost daardoor al extra warmte om het dikke sneeuwtapijt boven west Rusland noemenswaardig te gaan aantasten. Als bijvoorbeeld na de kerstdagen het atmosferisch patroon een flink minder sterke west stroming gaat toelaten, kan het dik besneeuwde oost Europa en bijvoorbeeld ook Scandinavië weer snel afkoelen, veel sneller dan wanneer er weinig of geen sneeuw zou liggen.
De komende dagen wordt boven grote delen van Europees Rusland flink koud weer verwacht, maar gelukkig (vanwege stookkosten) komt deze zeer koude lucht niet onze kant op en wordt het naar verwachting over grofweg een week ook in oost Europa flink zachter, maar waarschijnlijk niet zacht genoeg om het sneeuwtapijt aldaar aan te tasten. Afwachten hoelang de verzachting gaat duren. Ik hou wel van koud winterweer, maar vanwege stookkosten toch liever wat zachter weer.
Vorig jaar (december 2022) lag er in delen van west Rusland en ook in Wit-Rusland ook een voor de tijd van het jaar flink pak sneeuw, maar vanwege onder andere een zeer krachtige en erg zachte westcirculatie die later in december 2022 op gang kwam, bleef er in januari 2023 met name in Wit-Rusland en de westrand van Europees Rusland weinig meer over van het dikke in december 2022 gevormde sneeuwtapijt. De winter kreeg ook aldaar weinig voeten in de aarde. Bijvoorbeeld in Smolensk, dat is een stad in het uiterste westen van Rusland aan de grens met Wit-Rusland, bereikte op 18 december 2022 het sneeuwtapijt aldaar een hoogte van 34 cm, op 31 december 2022 was dat stapje voor stapje geslonken tot 23 cm en op 4 januari 2023 lager er nog maar 5 cm en vanaf 21 januari 2023 lag er in Smolensk voor een paar dagen op rij helemaal geen sneeuw! Om maar aan te geven hoe het soms kan verkeren met een dik aanwezig sneeuwtapijt in oost Europa.
Al met al is volgens mij de kans op een zeer koude winterse periode in onze contreien wel groter als in bijvoorbeeld Scandinavië en oost Europa zich al vroegtijdig een voor de tijd van het jaar erg dik sneeuwtapijt heeft gevormd en bijvoorbeeld ook de Oostzee en Botnische Golf al voor de tijd het jaar extra afgekoeld zijn. Laatstgenoemden zijn in mijn ogen belangrijke randvoorwaarden om het hier in West-Europa extra koud te kunnen maken onder specifieke atmosferische settings, maar absoluut geen garantie voor een koude winter alhier (west Europa).
Update 19 november 2023 (intentie is om deze update regelmatig te gaan verversen): Het ziet er op basis van gegevens afkomstig van GIE (Gas Infrastructure Europe) er steeds meer naar uit dat dit jaar (2023) op 6 november jongstleden de hoogste vullingswaarde van de aardgasopslagvoorraad voor de Europese unie als geheel bereikt werd met een waarde van ongeveer 113,57 miljard kubieke meter. Op 6 november 2022 was de vulling ongeveer 106,46 miljard kubieke meter. De meest recente waarde op GIE betreft 17 november 2023 met een vulling van 112,87 miljard kubieke meter. Op 17 november 2022 was de vulling ongeveer 106,68 miljard kubieke meter.
Dit jaar (2023) werd volgens GIE op 6 april (2023) de laagste (minimum) vullingswaarde van de EU aardgasopslagvoorraad bereikt, namelijk ongeveer 62,4 miljard kubieke meter. Het is nog enige tijd afwachten of in de lente van het jaar 2024 het minimum van de EU aardgasopslagvoorraad hoger of lager zal gaan uitvallen dan 62,4 miljard kubieke meter. Op 17 november 2023 was in de EU in vergelijking met precies een jaar geleden (17 november 2022) het verschil nog ongeveer 6,19 miljard kubieke meter in het voordeel van 2023. Het is mijn bedoeling om in het lijstje hieronder om de 5 a 7 dagen de meest recente vullingswaarde van de EU aardgasopslagvoorraad te gaan vergelijken met de vullingswaarde van precies 1 jaar geleden. Het startschot ligt bij 6 november 2023 (waarden in miljard kubieke meter):
6 november 2023: 113,57 <===> 6 november 2022: 106,46 => Verschil: 7,11 12 november 2023: 113,42 <===> 12 november 2022: 106,88 => Verschil: 6,54 17 november 2023: 112,87 <===> 17 november 2022: 106,68 => Verschil: 6,19 23 november 2023: 111,91 <===> 23 november 2022: 105,64 => Verschil: 6,27 29 november 2023: 109,35 <===> 29 november 2022: 104,33 => Verschil: 5,02 5 december 2023: 105,69 <===> 5 december 2022: 101,70 => Verschil: 3,99 12 december 2023: 102,69 <===> 12 december 2022: 97,73 => Verschil: 4,96 19 december 2023: 100,25 <===> 19 december 2022: 93,41 => Verschil: 6,84 26 december 2023: 99,12 <===> 26 december 2022: 93,16 => Verschil: 5,96 2 januari 2024: 98,08 <===> 2 januari 2023: 93,49 => Verschil: 4,59
Einde Update.
Hieronder het oorspronkelijke verhaal:
AARDGASOPSLAGVOORRAAD EUROPESE UNIE:
Volgens de meest recente gegevens (3 november 2023) afkomstig van GIE (Gas Infrastructure Europe) is de totale EU aardgasopslagcapaciteit nu voor ongeveer 99,5 procent gevuld en wel met ongeveer 113,4 miljard kubieke meter. Zo goed als vol dus. Zowel de Nederlandse, Duitse als Franse aardgas opslagvoorraadcapaciteit is momenteel voor ruim 99 procent gevuld. Een jaar geleden (3 november 2022) bedroeg de vulling ongeveer 106,1 miljard kubieke meter, dus ongeveer 7,3 miljard kubieke meter minder dan momenteel (3 november 2023) het geval is.
Vorig jaar werd op 13 november (2022) de hoogste vullingswaarde bereikt van ongeveer 107,0 miljard kubieke meter. Daar zitten we nu al ongeveer 6,4 miljard kubieke meter boven. Het is nog even afwachten wanneer dit jaar (2023) de vulling van de totale EU aardgasopslagvoorraad haar hoogste waarde bereikt, maar veel meer dan nu kan het niet meer worden, omdat de EU aardgasopslagcapaciteit al vrijwel maximaal gevuld is. Goed nieuws in verband met de aardgasprijs! We dienen komende winter flink wat koud weer te gaan krijgen om de EU aardgasvoorraad voor de tijd van het jaar op een relatief minder hoog niveau te krijgen.
NEDERLANDS AARDGASVERBRUIK :
Algemeen: Op de website van de rijksoverheid is wekelijks een nieuwe update te vinden over onder andere het gemiddeld dagelijks aardgasverbruik gedurende de meest recente week in Nederland. Men kan laatstgenoemde waarde vergelijken met het Nederlands aardgasverbruik over dezelfde periode van het jaar gemiddeld over de jaren van 2019 tot en met 2021. Voor de meesten natuurlijk geen nieuws, maar het Nederlands aardgasverbruik ligt al geruime tijd flink lager (uit mijn hoofd ruim 20 procent) dan in vergelijking met het gemiddeld aardgasverbruik over de jaren 2019 tot en met 2021. Hetzelfde verhaal gaat in grote lijn ook op voor de EU als geheel. De extreem hoge aardgasprijzen van ruim een jaar geleden hebben binnen Nederland en de EU als geheel tot flinke vraagvernietiging geleid en ondanks dat momenteel de aardgasprijzen flink lager zijn dan een jaar geleden is de vraag naar aardgas nog steeds niet op het niveau van een paar jaar geleden gekomen. Het is natuurlijk afwachten, maar het begint er steeds meer op te lijken dat ondanks goedkoper aardgas de vraag naar aardgas structureel is verminderd.
Cijfers: De meest recente gegevens betreffen de laatste week van oktober 2023. Het Nederlands aardgasverbruik bedroeg in laatstgenoemde week gemiddeld per dag ongeveer 799 GWh. Dat is ongeveer 80 duizend kubieke meter gemiddeld per dag (1 kubieke meter aardgas komt ongeveer overeen met 10 KWh). Vorig jaar (2022) was dat rond dezelfde periode van het jaar grofweg 67 duizend kubieke meter per dag en gemiddeld over de periode van 2019 t/m 2021 was dat rond dezelfde periode van het jaar ongeveer 98 duizend kubieke meter per dag. Een jaar geleden schommelde de aardgasprijs (oktober/ november 2022) grofweg tussen de 100 en 150 euro per MWh. Momenteel (eind oktober/ begin november 2023) is dat iets minder dan 50 euro per MWh, dus mijns inziens beduidend goedkoper dan een jaar geleden.
Het aardgasverbruik in Nederland lag recentelijk wel wat hoger dan vorig jaar, maar waarschijnlijk heeft de gemiddelde temperatuur in Nederland daarmee van doen. Vorig jaar bedroeg de gemiddelde temperatuur in de laatste week van oktober ruim 14 graden Celsius, terwijl dat in de laatste week van oktober 2023 nog geen 11 graden Celsius bedroeg. Wat verder opvalt is dat terwijl gemiddeld over de jaren van 2019 tot en met 2021 het gemiddeld dagelijks aardgasverbruik in Nederland al bij een gemiddelde dagelijkse temperatuur van onder de 13 graden Celsius noemenswaardig begon toe te nemen, dit vorig jaar en ook dit jaar tot nu toe pas bij grofweg een gemiddelde dagelijkse temperatuur van minder dan 8 graden Celsius het geval is en pas bij een gemiddelde etmaaltemperatuur van onder de 5 graden Celsius flink begint toe te nemen. Om maar aan te geven dat ook bij relatief kouder weer sinds ruim een jaar geleden waarschijnlijk flink wat gezinnen hun verwarming noemenswaardig minder hoog instellen of zelfs nog niet aanzetten. Wat mezelf betreft heb ik mijn verwarming sinds vorige winter nog steeds niet aangezet, terwijl als ik me goed herinner een paar jaar geleden bij dezelfde temperaturen mijn verwarming al aan stond. De koudste 7 daagse periode (week) welke ik aantrof op de website van de rijksoverheid voor de winter van 2022/2023 was de periode van 8 tot en met 14 december 2022 met een gemiddelde dagelijkse temperatuur van ongeveer – 1,06 graden Celsius. Het gemiddeld dagelijks aardgasverbruik gedurende laatstgenoemde week bedroeg bijna 160 duizend kubieke meter per dag, dat is ongeveer 2x zo hoog dan de meeste recente week (25 tot en met 31 oktober 2023) tot nu toe.
Gail Tverberg heeft op haar blog Our Finite World recentelijk weer eens een voor mij betekenisvol artikel geschreven. Gail benadrukt in haar talloze artikelen het belang van energie/ grondstoffen voor het reilen en zeilen van ons huidig financieel economisch stelsel. Zo ook weer in haar laatste artikel, waarin ze de kwetsbaarheid van regeringen beschrijft wat betreft het wel of niet kunnen beschikken over voldoende (bruikbare) grondstoffen en energie voor het economisch welzijn van een land. Denk hierbij bijvoorbeeld ook aan voedsel en drinkwater. Of anders verwoord beschrijft Gail in diverse artikelen mijns inziens in hoofdlijn (vanuit haar perspectief) de dynamiek van ons huidig financieel economisch stelsel en het enorme belang hierbij van het kunnen beschikken over voldoende (betaalbare) grondstoffen en energie.
Economische en financiële malaise, tekorten aan voedsel of drinkwater enzovoorts zijn vaak een voedingsbodem om bijvoorbeeld latent aanwezige etnische, nationale, internationale, religieuze, culturele, ‘noem maar op’ spanningen te vergroten. Als mensen steeds meer financieel economisch stress ervaren, of nog erger continue honger of dorst lijden, kan deze stress zich manifesteren in een minder verdraagzame houding naar bepaalde groepen in een samenleving, andere culturen, geloven, landen of wat dan ook. Een regering kan er soms voor kiezen om een conflict te creëren, bijvoorbeeld met andere landen of specifieke bevolkingsgroepen in een land om de aandacht af te leiden van de gevoelens van ongenoegens die vaak direct van doen hebben met onderliggende economische of financiële toenemende ‘stress’ onder de bevolking, zodat de ongenoegens zich niet teveel keren tegen de regering zelf. De media bericht dan over bijvoorbeeld etnische conflicten of religieuze conflicten, terwijl onderliggen mijns inziens vaak financieel economische stress schuil gaat, welke een uitweg probeert te vinden. Diverse vormen van verdeel en heers.
Terugkomend op het recente artikel van Gail, “Today’s energy bottleneck may bring down major governments“, en waarom het voor mij een aanrader is, is dat Gail het belang van het type energie flink benadrukt. Alleen al vanwege het type energie, wordt het extra lastig flink minder afhankelijk te worden van diverse fossiele brandstoffen (denk vooral ook aan petroleum producten zoals kerosine en diesel). Met name olie zal op redelijk korte termijn (ook naar mijn bescheiden mening) een steeds grotere bottleneck gaan vormen voor het reilen en zeilen van de wereldeconomie. Dat terwijl alternatieven nog lang niet in staat zijn op grote schaal ons huidig financieel economisch stelsel met alle toeters en bellen te ondersteunen. Het zorgt er vooral voor dat ons huidige nog steeds flink van fossiele brandstoffen afhankelijke economie nog extra kan doorgroeien en een minder snelle ineenstorting ervan. En vooral olie zal al snel een doodlopende weg blijken te gaan zijn. Er staat ‘ons’ nog heel wat te wachten. Intentie mijnerzijds is nog steeds om uitgebreid over alternatieven voor ons huidig sociaal economisch stelsel te gaan schrijven, waarbij het meer gaat om voorkeuren dan absolute waarheden, Men kan het eens zijn over onderliggende oorzaken van allerlei sociaal economische problematiek, maar over de oplossing (of het beter hanteerbaar maken van al die problematiek) kunnen de meningen enorm verschillen. Vanuit diverse invalshoeken/ perspectieven, elk met hun interne logica, kan naar het reilen en zeilen van de wereldeconomie gekeken worden, maar als er vanuit welke invalshoek dan ook te weinig oog is voor de energie en grondstoffen situatie, het belang van grondstoffen en energie niet aan de orde komt of teveel gebagatelliseerd wordt, een dergelijke perspectief, hoe intelligent en logisch geformuleerd dan ook, voor mij minder realiteitswaarde bevat.
Paradoxnl's Blog 